Sintoo como ben lonxano e difuso na memoria, pero tivo que suceder aló polos primeiros meses de 1980. Unha mañá de sábado, de iso estou seguro. Eu tiña nove anos e desexaba que chegase a fin de semana para “ir a aldea”, incomparable plan que para un rapaz da Coruña significaba pasar dous días nunha pequena casiña que meu pai fixera nunha finca herdada do meu avó Evaristo, en Ordes. “A chabola”, chamabámoslle, e aínda hoxe o facemos, o meu irmán e máis eu. Nada máis aparcar na vila, se mal non recordo, a carón do bar Azul (pero as imaxes da infancia tenden a falsearse e idealizarse, como as experiencias do amor), escoitei unha noticia abraiante. Mataran ao vello Viqueira.
O vello Viqueira era un home duns 60 anos, é dicir, da aidade que naquel entón tiña o meu avó e as miñas dús avoas. Iso fai comprender que o ollase como un ancián, e para min a etiqueta “o vello” chea de agarimo e certa lástima, se antepuxese sempre ao seu apelido. En fin, se preguntásemos á xente da vila que o teñan coñecido, diriannos que Viqueira era un borracho, e, sendo xustos, a definición non sería falsa. Pero o caso e que era un bebedor cordial, cunha apariencia física avellentada (¿sería pois, algo máis novo?), ollada triste e un aplomo e respecto infinito cando se dirixía a calquera persoa. Ao contraron que outros borrachos que había coñecer na miña vida, xamáis o escoitei insultar, blasfemar ou agredir mínimamente de feito ou palabra a ninguén. Tampouco o vin nunca pedir esmola, e a súa vestimenta, sendo humilde, non amosaba indignidade nen miseria.
É preciso, pois, explicar por que un neno de nove anos s sentía tan atraído pola figura de alguén como vello Viqueira. Ben, tal vez por ser fillo único moito tempo, estaba afeito ás conversas dos adultos nos bares. Cando Viqueira entraba os sábados e domingos no bar Orellas, acercábase onde min, acariñábame a caluga e repetía invariablemente a mesma frase:
- Que tal neniño? Eres ben formal e educado. Nótase que os teus pais son do Partido Comunista.
A verdade era que aquel xesto seu de afecto era sentido e facíame moita graza; tamén me chamaba a atención que atribuíse o meu carácter a unha suposta filiación ou simpatía comunista dos meus pais; en todo caso, probablemente no caso do meu pai non fose desencamiñado, desde logo non no da miña nai, que máis ben foi criada no pensamento tradicional católico: ámbalas formas de ver a vida trataron de inculcarmas, o que nunca lles agradecerei o suficiente: hoxe, xa adulto, escapo como un foguete de case todas as doctrinas absolutas na política e de absolutamente todas as doctrinas relixiosas.
E, como estaba a contar, esa era a teima do vello Viqueira; defender o comunismo como utópico paraíso onde os seres humanos habían vivir nunha armonía primixenia. Non tiña participado na guerra, pero tiñaa vivido como protagonista, primeiro escapando ao monte para evitar ser chamado na derradeira leva dos insurrectos do bando nacional; despois ollando paseos, corpos nas cunetas, mulleres caladas eternamente de negro, e homes de traxe azul, con frechas bermellas e correaxes, que presumían nos cafés de Ordes de teren matado “vintecatro roxos coa miña escopeta de caza”. Un deles por certo, foi unha das últimas víctimas dos maquis. Recibiu unha bala pola fiestra da ventana. A última frase que escoitou en vida, foi: “- Ti serás o numero vintecinco”.
Volvo a ese día de ¿1980?, gris, escuro, creo que algo fresco (¿marzo, abril?).
O corpo do vello Viqueira apareceu ese sábado nunha leira a un par de quilómetros do centro da vila. Fora golpeado, pateado, atado ao remolque dun tractor e arrastrado centos de metros por unha finca.
Nunca se soubo quen o fixera. O xuiz suplente do momento, que se fixera cargo do caso, botou area sobre o asunto. Os coñecidos que se agolparon á porta da sala de autopsias non tiveron permiso para entrar. Coñecendo o xenio do meu pai, que estivo entre ese grupo, imaxino o rebumbio que se chegou a formar. O caso era incómodo e doado á vez: nunha vila da Galiza interior, na transición, coa reverencia aos poderes fácticos, que así se chamaban, o medo aos caciques que daquela existía (¿daquela...?) e a pantasma dunha asonada militar como espada de Damocles do país, nadie ousaría preguntar demasiado por un vello roxo, pobre e borracho, por esa orde.
Ninguén falou máis do asunto. Nin o párroco no sermón dominical (o respecto a vida desde a orixe ata a morte como feito incuestionable non debía ser un tema tan “mediático” como na actualidade).
Na vila, non obstante, sospeitouse sempre de dúas persoas. E aquí chegamos a ese “xardín de sendeiros que se bifurcan” que diría o mestre Borges, a encrucillada que supón toda historia escrita.
A realidade dinos que os dous asasinos morreron: un deles suicidouse anos máis tarde do crime, non sabemos se moído pola culpa ou, tal vez, como moitos que atentan contra sí mesmos, incapaces de afrontar o grotesco e absurdo da súa existencia; o outro foise anos máis tarde, de morte natural; unha enfermidade longa e cruel foino levando cara a outra beira: tal vez agora que relacionamos tan a menudo doenzas do corpo coas miserias interiores, atopemos o enlace. Por se acaso, gustoume lembrar cando mo dixeron, o vello refrán dos huasos, os campesiños da Pampa chilena: “Deus tarda, pero chega”.
Porén, se nos escoramos cara á ficción, debúxase outra postal: vexo dous homes vellos, corroídos pola tolemia. Un deles vive coa familia, outro repousa os últimos días nunha residencia. Non coñecen xa aos que os arrodean e visitan. De noite non durmen: berran...; os fillos, os netos, as enfermeiras, non aturan os seus delirios. Os dous escoitan o mesmo son, o ruido insoportable do motor diésel dos antigos tractores; a máquina corre cara a eles, para esmagalos, e gotea sangue mesturada con terra...
Tamén me gusta imaxinar ao vello Viqueira, e entón penso nun filme: lémbrome do ceo dos borrachos, que José Luis Cuerda retratou con tanta tenrura en Así en el cielo como en la tierra, e vexo sorrir a Viqueira nos meus soños, nunha taberna antiga, mentres acariña a un neno tímido, e os homes da barra convidano a unha taza de ribeiro e unha lancha de callos...
Carlos Ferreiro.
Ordes, 1980.
Viana do Bolo, 2009.